Fatin Gökmen, 1877 senesinde Rumeli’de dünyaya geldi. Babası, Anadolu ve Rumeli’de çeşitli yerlerde kadılık görevinde bulunmuş Abdülgaffar Efendi’dir. Ailesi, Akseki’nin Gödene Bala Köyü’ndendir.
İlk öğrenimini Akseki ve Alanya’da, ortaöğrenimini İzmir’in Bayındır kazasında yapan Fatin Gökmen, İstanbul’da Sultan Selim Câmii Muvakkithânesi’nde dönemin baş müneccimi olan son müneccimbaşı Hüseyin Hilmi Efendi’nin yanında çalışıp eski astronomi ve takvim hazırlama usullerini öğrendi; bu sırada ünlü bilim tarihçilerinden Sâlih Zeki Bey’in dikkatini çekti; onun teşvikiyle 1901 senesinde yeni açılan Riyâziyyât Medresesi’ne (Matematiksel Bilimler Fakültesi) girdi.
Öğrenciliği sırasında siyasetle de ilgilenen Fatin Bey, İttihat ve Terakki Cemiyeti kurucuları içinde yer aldı ve bir süre tutuklandı. Dostu Mehmet Akif Ersoy’un cemiyete katılmasına da vesile oldu. Fatin Bey’in yakın dostu olan ünlü şair, 1912’de yayımlanan Süleymaniye Kürsüsünde adlı şiirini, kendisine ithaf etmiştir. Fatin Gökmen, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra ilgisini tamamen bilime yöneltti.
1904 senesinde mektepten birincilikle mezun olduktan sonra çeşitli okullarda matamatik öğretmenliği yaptı, bir süre de mezun olduğu medresede astronomi ve olasılık hesabı dersleri verdi.
1909’da Dârülfünun Fen Medresesi (Fakültesi) astronomi ve hisab-ı ihtimali (olasılık) müderrisliğine getirildi. 1933’e kadarki bu görevi esnasında yüzlerce öğrenci yetiştirdi; bu zaman zarfında bir devre de Fen Fakültesi dekanlığı yaptı. Bu kurumdaki çalışmalarıyla Türkiye’de modern astronomi tedrisatının temelini attı.
Kandilli Rasathanaesi
1910’da dönemin Maarif Nâzırı Emrullah Efendi aracılığıyla Rasadhâne-i Âmire’nin müdürlüğüne atandı. Rasathane-i Âmire, 1868’den beri görev yapmaktaydı ve 1909 senesindeki 31 Mart Olayları sırasında binası ve aletleri tahrip edilmişti. Fatin Gökmen, yeniden kurulması istenen gözlemevinin yeri için incelemeler yaptı ve rasathaneyi İcadiye Tepesi’nde kurmaya karar verdi. Eski rasathane gibi meteoroloji istasyonu düzeysinde bir gözlemevi yerine Belçika’daki Uccle Kraliyet Gözlemevi gibi bir astronomi ve jeofizik gözlemevi olması için gerekli binaları yaptırıp âletleri satın aldırdı; böylece bugün de faaliyet halinde bulunan Kandilli Gözlemevi’nin temelleri atıldı. Fransız Meteoroloji Birliği aracılığıyla getirtilen ve birinci sınıf bir meteoroloji istasyonunda kullanılan aletlerle 1 Temmuz 1911 tarihinden bu yana sürekli olarak ve düzenli bir biçimde meteorolojik unsurların ölçüm ve kayıtlarını başlattı. Lakin savaşlar yüzünden rasathane Cumhuriyet’e kadar esaslı bir görev yerine getiremedi. Sadece bazı meteorolojik çalışmalar yapıldı ve memleket saat ayarı basit aletlerle belirlenerek bazı kurumlara bildirilmeye başlandı.
Fatin Bey, Milli Mücadele senelerinde İstanbul’da kurulan Kuva-yı Milliye Teşkilatı’na girerek faal bir rol oynadı.
1926 başına kadar resmi takvim olarak kullanılmış olan Hicri kameri takvimin aybaşları tespitini bilimsel esaslara dayandırmak üzere çalışmalar yaptı; girişimleri sonucu 1925 yılı sonlarında çıkan bir kanunla Kandilli Rasathanesi hicri-kameri aybaşlarını hesapla vazifelendirildi.
Büyün ömrünü rasathaneyi daha da ilerletmeye adayan bilim adamının Almanya’dan getirterek 15 yıllık bir çabayla 1935 senesinde yerine monte ettirdiği 20 milimetrelik Zeiss marka teleskop ve ömrü boyunca topladığı matematik ve astronomi ile alakalı eserlerden bir araya gelen kitaplık, bugün de büyük bir önem taşımakta ve araştırmacılar aracılığıyla yoğun bir biçimde kullanılmaktadır. Kendisi, kütüphanedeki bütün kitapları incelemiş ve tavsiflerini sıra sıra birer kağıda yazıp alakalı kitabın içine koymuştur. Kitaplarını ardından Süleymaniye Kitaplığı’na devretmiştir.
Fatin Gökmen Araştırmaları
Bilim tarihi ve özellikle de astronomi tarihi ile de ilgilenen Fatin Gökmen’in takvim hususundaki incelemeleri Türk Takvimi (İstanbul 1936), Eski Hitay Takvimi (İstanbul 1936) ve Eski Türklerde Hey’et ve Takvim (İstanbul 1937) adlı kitaplarda toplamıştır; bunun bunun yanında eskiden beri kullanılan bir gözlem ve hesap aleti olan rubu tahtasını tanıtan Rubu Tahtası, Nazariyâtı ve Tersimi (İstanbul 1948) adlı bir eseri daha bulunur.
İstanbul Üniversitesi’nde dersler veren Fatin Bey, 1933 senesinde üniversiteden ayrıldı. 1943 senesinde gözlemevindeki görevinden emekliye ayrıldıktan sonra politikaya atılan Fatih Gökmen, 1950 yılına kadar iki dönem TBMM’de Konya milletvekili olarak görev yaptı.
1973 senesinde Fatin Gökmen anısına, Tübitak Hizmet Ödülü verilmiştir. Beykoz’da bir ilköğretim okuluna (Beykoz Fatinhoca İlköğretimokulu); Darüşşafaka’nın Maslak tesislerinde 2010 senesinde kurulan planateryuma adı verilmiştir.
